ANA MİZAÇ TİPİ
Ana mizaç: Kişinin baskın şekilde ve ağırlıklı olarak kullandığı mizaç tipidir. Bu mizaç tipi o kişinin ana mizacı olmaktadır. Bu aynı zaman da o kişinin ağırlıklı olarak kullandığı merkez ve bölüme de işaret eder. Örneğin bir kişinin ana mizacının 1 olması eylem/fizik merkezin akıl bölümünü daha baskın olarak kullanması anlamına gelmektedir.
KANAT MİZAÇ TİPİ
Kanat mizaç: Her bir kişi; temel mizaç tipine ek olarak az da olsa bir başka mizaç tipinin özelliklerinden etkilenir. Kişinin ana mizacının yanında az da olsa etkilendiği bu mizaca kişinin kanat mizacı diyoruz. Kişide bu kanat mizacın etkisi yüksek veya düşük düzeyde olabilir. Kanat mizaç etkisi, temel mizaç tipine çeşitlilik ve zenginlik katar. Bu modele göre her bir birey; baskın olan temel mizaç tipi ile ondan daha az etkili olan bir diğer mizaç tipinin kendine özgü karışımından oluşur. Her bireyin ana mizacının yanında bir kanat mizacı bulunur.
Herbir mizaç bir rakamla sembolize edilir. Bunlar bir çemberde aşağıdaki gibi konumlanmış olarak gösterildiğinde; herbir “mizacın/rakamın” sağındaki veya solundaki “mizaç/rakam” o mizacın muhtemel kanadıdır.
Örneğin ana mizacı 9 olan bir kişinin kanadı 8 veya 1 olacaktır.
Ana mizacı “3” olan bir kişinin kanadı “2” ve “4” olacaktır.
Örneğin;
6 mizaç tipinden kanat etkisi alan “7” mizacında bir kişi; hareketli olmayı seven, meraklı, neşeli, iyimser, sınırlanmaktan hiç hoşlanmayan, yenilik ve değişimi seven, pratik ve sonuç odaklı davranabilen, olumsuzluklara pek takılmayan biri olmakla bereber 6 kanadının etkisi ile aynı zamanda zarar ve tehlikeden çok kaçınan, olumsuzluklarda çabuk kaygılanan ve şüphe duyan, temkinli ve tedbirli olmayı da ihmal etmeyen bir tutum sergileyecektir.
1’den kanat etkisi alan 2’ler; ilişkilerinde sevgiyi ve duygusal paylaşımı çok önemseyen, yardımsever, arkadaş canlısı, sıcakkanlı, iletişim becerisi güçlü, ilişki problemlerinden çokça etkilenen biri olmanın yanısıra aynı zamanda sorumlulukları konusunda hassas olan, ölçülü ve akılcı olmaya çalışan, ilke ve prensiplere önem veren, titiz ve kararlı olmaya eğilimli olacaktır.
3’den kanat etkisi alan 2’ler ise; ilişkilerinde sevgiyi ve duygusal paylaşımı çok önemseyen, yardımsever, arkadaş canlısı, sıcakkanlı, iletişim becerisi güçlü, ilişki problemlerinden çokça etkilenen biri olmanın yanısıra aynı zamanda rekabetçi, öne çıkmaya çalışan, çevresini kendi hedefleri doğrultusunda yönetmeye ve yönlendirmeye eğilimli, imaj ve statüye çok önem vermeye eğilimli olacaktır.
Kişi bazı durum ve ilişkilerinde kanadını daha öncelikli olarak da kullanabilir. Örneğin kanadı 3 olan bazı 4’ler, iş hayatlarında daha işlevsel gördükleri 3 kanatlarını daha çok ve baskın kullanabilirler.
STRES VE RAHAT HALLERINDE SERGILENEN TUTUMLAR
Bireyler; baskı altında kaldıklarında ve olumsuz etkilere uzun süre maruz kaldıklarında doğal tutumlarından daha faklı bir tutum sergilerler. Bu tutumlar bireyin var olan stres faktörleri ile bir tür başetme biçimidir.
Yine her bir kişi olumlu ve rahatlatıcı şartlarla etkileşim içine girdiğinde genel tutumundan daha olumlu bir tavır sergiler.
Rahat hattı noktaları Stres hattı noktaları
Stres hattı:
Her birey baş edemeyeceği ölçüde stres ile karşılaştığında, ana mizacından farklı olan bir mizaç durumunun sağlıksız halini sergiler. Buna bireyin “stress hattı” denilmektedir. Birey stres hattında gittiği mizacın ‘‘sağlıksız’’ halini sergiler.
Stres durumu ve stres hattı ile kastedilen şey; bireyin ana mizacının imkanlarını kullandığı halde muhatap olduğu stres nedenleriyle baş edememesi ve bunları değiştirememesi halidir. Bir başka ifade ile kişinin temel mizaç yapısının imkan ve özelliklerinin stres nedenleri karşısında yetersiz ve işlevsiz kalması nedeniyle başka bir mekanizma ile cevap verme durumudur.
Bireyin streste iken sergilediği tavır ve tutum, aslında hayatta en hoşlanmadığı tutum ve tavırdır. Örneğin “9” mizaç yapısındaki bir birey; uyum, sükûnet ve huzur arar. uyuşmazlık, çatışma, muhalefet ve gerilimden kaçınır. Ancak bu birey belli bir stres ve baskı altında kaldıktan sonra en çok kaçındığı şey olan uyumsuzluk, inatlaşma, muhalif davranma ve çatışma (yani streste sergilenen “6” mizaç yapısının sağlıksız halini) tavrını sergiler.
Rahat hattı:
Yine her bir birey, kendini rahat ve dingin durumda hissettiğinde ana mizacından farklı bir mizaç durumunun sağlıklı halini sergiler. Buna da bireyin “rahat hattı” denilmektedir. Birey rahat ve dingin olduğunda gittiği mizaç tipinin sağlıklı halini sergiler.
Burada rahatlama durumu ile kast edilen şey; bireyin temel arayışı konusunda kısmen de olsa tatmin olması ve temel korku ve kaçınmaları konusunda kendini güvende hissetmesidir. Bu durumda birey, benlik bütünlüğünü sürdürmek amacıyla kullandığı mekanizmaları geriye çeker va ana mizacında olmayan bir kısım olumlu tutumları sergileme imkanı bulur.
Bireyin rahat/dingin durumda sergilediği tavır ve tutum da aslen “en çok ihtiyaç duyduğu ve kendisini tamamlayıp geliştirecek olan bir haldir. Örneğin “9” mizaçlı bir birey; rahat ve dinginlik durumunda eksikliğini duyduğu ve kendisini tamamlayıcı nitelikleri içeren “hedefine odaklanma, azim, şevk ve hedefine varıncaya kadar çalışıp-çabalama tavrı”nı (yani “3” mizaç yapısının sağlıklı halini) sergiler.
Kezâ “6” mizaç yapısındaki bir birey; çevresine güvendiğinde, kendini yeterli ve yetkin gördüğünde, kendinden ve bilgisinden emin olduğunu hissettiğinde en çok ihtiyaç duyduğu şey olan “9” mizaç yapısının sağlıklı halini sergiler. Yani şüphe ve kaygı duymadan tam bir huzur ve sükûnet içinde “çevresiyle uyum sağlayan, bütünleşen, hesap yapmadan her şeyini paylaşan, açık, samimi bir tavır” içine girer.
Buna karşın kendini güvensiz, huzursuz, kaygılı hissettiği durumlarda ise hiç olmak istemediği şey olan “3” mizaç yapısının sağlıksız halini sergiler. Yani “yalan ve hileye başvuran, bencil, sadece kendi çıkarını düşünen, saldırgan ve hırçın bir tavır” içine girer.
Kişinin stres halinde sergilediği sağlıksız mizaç tutumu ile rahat/dingin halde iken sergilediği sağlıklı mizaç tutumu genellikle geçicidir. Ancak gerek stres durumunun gerek rahatlık ve dinginlik durumunun sürekliliği oranında bu geçici tutumlar kısmen de olsa süreklilik kazanabilir.
Özetleyecek olursak; 9 Mizaç Modelinde, herbir kişinin “dört farklı” mizaç yapısıyla ilişkisi vardır:
– Ana mizaç yapısı
– Kanat mizaç yapısı
– Stres hattı mizacı
– Rahat hattı mizacı
Mizaç Yapısının Kişilik Düzeyindeki Farklı Seviyeleri
9 Mizaç Modelinde; kişinin ana mizaç yapısı değişmemekle birlikte çevre ile etkileşim sonucu mizaç zemini üzerinde gelişen kişiliğin farklı seviyeleri ortaya çıkabilir. Mizaç yapısı sabit olmakla birlikte, kişilik görünümü dinamik ve değişkendir. Mizaç yapısı temelinde şekillenen kişilik özellikleri ve görünümü üç temel seviyede tanımlanabilir.
– Sağlıklı seviye
– Ortalama seviye
– Sağlıksız seviye
Kişi; aynı mizaç çekirdeği üzerinde şekillenebilen bu farklı kişilik düzeylerini hayat boyunca sergileyebilme potansiyeline sahiptir. Bu düzeyler; kişinin farkındalığına ve muhatap olduğu çevresel etkilerin olumlu veya olumsuz olmasına bağlı olarak ortaya çıkar.
Her birey; farkındalığını arttırdıkça ve “olumlu, geliştirici, dengeleyici” çevre şartları ile etkileşime girdikçe “mizaç yapısına özgü” sağlıklı kişilik görünümü sergiler.
Buna karşın yine aynı birey; farkındalığı düştükçe ve “olumsuz, dengesiz, baskılayıcı” çevre şartları ile etkileşime girdikçe, “mizaç yapısına özgü” sağlıksız bir kişilik görünümüne bürünebilir.
Bu ikisi arasında bir durum da söz konusu olur ki buna da o mizaca özgü ortalama kişilik görünümü denilmektedir.
Ancak şu unutulmamalıdır ki, birey olumsuz şartlara rağmen “doğru ilkeler, doğru düşünme, doğru yorumlama” neticesinde sağlıklı bir kişilik görünümü taşıyabilir.
İşte her bir mizaç yapısı için geçerli olan üç farklı “kişilik görünüm seviyesi”; o mizaç yapısındaki bireyin kişilik düzeyindeki “imkân ve potansiyelerini” gösterir.
Mizaç yapısı, ‘‘doğuştan ve değişmez’’ iken, kişilik özellikleri gelişim ve değişime açıktır.
Her mizaç yapısının sahip olduğu olumlu özellikler ve potansiyel riskler farklı olduğundan her bir mizaç yapısının kendine özgü biçimde görülebilen sağlıksız ve sağlıklı kişilik görünümleri de farklıdır.
Nasıl ki; olumsuz şartlara maruz kalan et kokar, demir paslanır, muz kararır, çiçek kurur. İşte tıpkı bunun gibi her bir mizaç yapısı kendine özgü sağlıklı ve sağlıksız kişilik özelliklerine potansiyel olarak sahiptir.
Örneğin “8” mizaç yapısının sağlıklı, ortalama ve sağlıksız kişilik potansiyellerine bakacak olursak:
‘‘8’’ mizaç yapısınındaki kişiler sağlıklı kişilik seviyesinde; kendinden emin, güçlü, tehlikeleri farkeden, sakince ve akıllıca önlemler alan, koruyucu ve şefkatli bir tutum sergilerler. Çatışmalar karşısında sükûnetini koruyarak düşünen ve tedbir alan, çatışma durumlarında öncelikle uyuşma yolunu arayan, uzlaşmayı önceleyen, şefkatli ve merhametli, cömert ve bağışlayıcı, kendini kontrol edebilen, zayıfı ve güçsüzü koruyan, öfkelenmeden gerekli insiyatifi alan bir tutum sergilerler.
Ortalama kişilik seviyesinde; kendilerine bağlı olanları koruyan, güçlü ve baskın olmaya çalışan, reddedildiğinde veya desteklenmediğini düşündüğünde çatışan ve baskı uygulayan, isteklerinin hemen olması konusunda aceleci olan ve direten, etrafına tahakküm eden bir tutum sergilerler. Uzlaşma ve tahammül yetenekleri zayıf olan, tehlike ve problemler karşısında hemen güç kullanmaya hazır ve yatkın bir tavır takınan, kimseye boyun eğmeyen ve çevresini kontrol etmeye çalışan bir kişilik seviyesi sergilerler.
Sağlıksız kişilik seviyesinde; kendilerini kontrol etmeye yönelik her teşebbüse meydan okuyan, her an öfkelenmeye hazır, hiçbir sınırlama ve kural tanımayan, kuralların doğru olup olmadığını düşünmeksizin karşı koyan, orantısız güç kullanan, çatışma ve kavga için bahane arayan, her ân şiddet kullanmaya meyilli bir tutum sergilerler. Acımasız, suçlanmayı ve eleştirilmeyi hiç kaldıramayan ve karşı suçlamaya giden, çevresini kendi emirlerini yerine getirmek zorunda olan köleler gibi gören bir tutum sergilerler.
“6” mizaç yapısının sağlıklı, ortalama ve sağlıksız kişilik potansiyellerine bakacak olursak:
‘‘6’’ mizaç yapısının sağlıklı kişilik seviyesinde; sadık, güvenilir, özgüveni yüksek, kararlarından emin, olumsuz ihtimal ve olaylar karşısında sükûnetini bozmadan kararlar alıp yeni duruma uyum gösteren, insanlara güvenen ve iş birliğine açık olan, kendi-kendine yetebilen, sezgileri güçlü, makul ölçüde cesur ve emin adımlarla yol alan bir tutum sergilerler.
Ortalama kişilik seviyesinde; kendi kabiliyetlerinden ve kararlarından tam olarak emin olamayan, vakit ve enerjilerini güvenilir ve istikrarlı şeylere (ilişkilere, paraya, eğitime, gruba) yatırmaya meyilli, güvenilir bir otorite ve odak arayan, olumsuz ihtimal ve olaylar karşısında kaygıya kapılan ve önlem alan bir tutum sergilerler.
İnsanlar konusunda emin olmak ve olmamak arasında gidip gelen, önemli yol ayrımlarında kararsızlığa düşen, şüpheci, çok temkinli ve tedbirli, olumsuz durumlarda kötümser, hayal kırıklığı ve tehlike durumunda tepkisellik (karşıtlık ve muhaliflik) içeren bir kişilik görünümü sergilerler.
Sağlıksız kişilik seviyesinde ise; kendine hiç güvenemeyen, aşırı telaşlı, herşeyden şüphe duyan, bir yandan yardıma ihtiyaç hissederken bir yandan da emin olamadığı için yardım edenlere karşı şüpheci ve hırçın davranan, korku ve endişe düzeyi çok yüksek bir tutum sergilerler. Çevresinin kendisine zarar vereceğini ve kötü niyetler beslediğini düşünen, sürekli çevresini suçlayan, kendini izole ederek tam bir bencillik ile kendini koruyacağını düşünen, her türlü yardım ve iş birliğine şüpheyle bakan ve kapılarını kapatan, dürtüsel saldırganlık ve öfke tepkileri gösteren bir kişilik görünümü sergilerler.
“2” mizaç yapısının sağlıklı, ortalama ve sağlıksız kişilik potansiyellerine bakacak olursak:
Sağlıklı kişilik seviyesinde ikiler; empati kurabilen, karşılık beklemeden sevgi ve ilgi gösteren, başkalarından bağımsız olarak kendi değerinin farkında olan, kendilerini gösterme ve farkettirme gereği duymayan bir tutum sergilerler. Teşekkür, takdir, karşılık ve saygı görmeyi beklemeksizin sadece sevmenin ve vermenin huzur verici sükûnetini yaşayan, kendi öz varlığının farkında olduğu için onay ve takdir görmeye ihtiyaç hissetmeyen, sevilmese de seven, verilmese de veren, aradığı sevgiyi özünde bulan, nazik, sabırlı ve gerçekten mütevazi bir kişilik görünümü sergilerler.
Ortalama kişilik seviyesi; insanlarla yakınlık kurma ihtiyacı hisseden ve bunun için gayret eden, arkadaş canlısı, duygularını ifade etme ihtiyacı duyan, insanları memnun ederek onlarla sevgi ve ilgi bağı kurmaya çalışan, gösterdiği ilgi ve yardımseverlikle insanların ilgi ve sevgisini kazanmaya ve korumaya gayret eden bir tutum sergilerler. İstekleri konusunda tutturmacı, ilişkilerinde sahiplenici ve kıskanç, kolay kırılan ve alınan, sevdiklerine müdahaleci bir kişilik görünümü sergilerler.
Sağlıksız kişilik seviyesi ise; ilişkilerinde zorlayıcı olan, abartılı duygusal tepkiler gösteren, karşılık görmediğinde hemen alınan ve öfkelenen, hakettiği sevgi ve takdiri bulamadığını düşünüp sürekli suçlayan ve şikâyet eden bir tavır sergilerler. İlişkilerinde aşırı tutku ve aşırı kırılma şeklinde gözüken sert dalgalanmalar yaşayan, her söz ve davranışın altında bir îmâ ve kendisine karşı bir kasıt arayan, suistimal edildiğini ve hakettiğini bulamadığını düşünerek agresif, öfkeli, kırıcı, incitici ve saldırgan tavırlar içeren bir kişilik görünümü sergilerler.
“7” mizaç yapısının sağlıklı, ortalama ve sağlıksız kişilik potansiyellerine bakacak olursak:
Sağlıklı kişilik seviyesinde yediler; insanların ihtiyaç ve durumlarına duyarlı, kendi ihtiyaç ve beklentilerine olduğu kadar çevrelerinin de beklentilerine ve isteklerine önem veren, merak ve keşif arzusunu odaklayabilen ve dış dünyâda dağılmayan, hayatı olduğu gibi, tüm acı ve zevkli yönleriyle kucaklayan bir tutum içinde olurlar. Dünyada sınırı belirsiz tecrübeler yaşamak yerine yaşadığı her bir tecrübenin anlamını, derinliğini ve ruhsal boyutunu idrak eden, mütevazı, şefkatli, özgür ruhlu ancak her şeyle bağının ve sorumluluğunun farkında olan, takdir edici, şevkli bir tutum sergilerler.
Ortalama kişilik seviyesi; maceracı, pratik zekâsıyla kısa vadeli çözümler üreten, odaklanmakta ve dikkatini uzun süre sürdürmekte zorlanan, sürekli yeni şeyler ve deneyimler peşinde koşan, keyif ve zevk veren şeyleri isteyen ve tüketen, kendine odaklı, empati yeteneği zayıf, çevresinin ihtiyaç ve durumlarına duyarlı olmakta zorlanan bir tavır sergilerler. Bir proje başlatmada şevkli ve atılgan, ancak projeyi devam ettirip bitirmekte güçlük yaşayan ve yarıda bırakabilen, zor ve sıkıntı verici sorumlulukları ve işleri yapmaktan kaçınan, keyif ve zevk verici etkinlikleri doyumsuzca deneyimleyen, sürekli aktif olmaya çalışan, korkularıyla yüzleşmeyen, kendisiyle gurur duyan, herşeyi bildiğini zanneden, sorumluluk duygusu zayıf, aklına geleni hemen denemeye çalışan, hayatı yüzeysel olarak yaşayan ve değerlendiren bir tutum sergilerler.
“7” mizaç yapısının sağlıksız kişilik seviyesi ise; çok çabuk sıkılan, engellendiğinde ve sınırlandığında âni öfke ve tepki gösteren, çok bencil olan ve yalnız kendini düşünen, sorumsuz, yaptıklarının sonunu düşünmeyen, küçümseyici ve aşağılayıcı tavırlar gösteren, herşeyi hak ettiğini düşünerek talep eden, endişelerini ve korkularını bastırmak için sürekli konuşan ve aktivitelerde bulunan, zevk düşkünü bir tutum sergilerler. Hiçbir sınır tanımayan, dürtüselliklerini kontrol edemeyen, büyüklenmeci, gününü gün eden, müsrif, sadece kendi isteklerini bencilce gerçekleştirmeye ve hatâlarının bedelini başkalarına ödetmeye çalışan bir tutum sergilerler.
Dolayısıyla şu hiçbir zaman unutulmamalıdır; Herhangi bir mizaç tipinde olan bir kişinin, sağlıksız düzeyde olduğu için kişilik düzeyinde gösterdiği tutum ve tavırlar aynı mizaç tipindeki bir başka kişide görülmeyebilir. Mizaç tiplerinin kişilik düzeyinde sergiledikleri tutumları ifade ederken bu tutumların hangi seviyede ortaya çıktıklarını gözden kaçırmamak gereklidir.
